İranda milliyətcə Azərbaycan türkü olan Məsud Pezeşkianın prezident seçilməsindən sonra rəsmi Tehranın xarici siyasətində gözlənilən dəyişikliklər müzakirə mövzusudur.
Bu baxımdan, İranın qarşıdakı dörd ildə Cənubi Qafqaz siyasəti, xüsuiylə də Azərbaycanla münasibətlərinin perspektivi maraq doğurur.
Qeyd edək ki, İran-Azərbaycan münasibətləri mərhum prezident Seyid İbrahim Rəisinin başçılıq etdiyi mühafizəkar komandanın hökumət başına gəlməsindən sonra daha gərgin olub.
Rəisidən əvvəl islahatçı Həsən Ruhani kabinetinin vaxtında iki ölkə arasında artmaqda olan əməkdaşlıq 2021-ci ildən etibarən Azərbaycana qarşı hərbi təhdidlərlə əvəz olunub. Buna səbəb İranın İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra regionda yaranmış yeni geosiyasi reallıqları qəbul etmək istəməməsi ilə bağlıdır.
Rəsmi Tehran Azərbaycanın öz tarixi sərhədlərini bərpa etməsinə qarşı çıxır, hətta Zəngəzur dəhlizinin açılmasını özü üçün yol verilməz “qırmızı xətt”i hesab edir.
2023-ci il yanvarın 27-də Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə qarşı törədilən terror aktı da bu baxımdan, İranla münasibətlərin böhran həddinə çatması demək idi. Seçkidə məğlub olan mühafizəkarlar hökumət kabinetini tərk etsə də, hakimiyyət strukturlarında böyük təsirə malik olan İslam İnqilabı Keşikçiləri
Korpusunun da daxil olduğu sərt xətt tərəfdarları Azərbaycanın bölgədə ərazi bütövlüyünü və suverenliyini tam təmin etməsilə barışa bilmir.
İran rejimi Zəngəzur dəhlizinin açılacağı təqdirdə, Türkiyənin Cənubi Qafqazda və Mərkəzi Asiyada geosiyasi təsirinin artacağından narahatdır. Bölgədə Türkiyənin liderliyi ilə Türk Dövlətləri Təşkilatının milli əsaslara söykənən regional gücə çevrilməsini 35 milyona yaxın Azərbaycan türkünün yaşadığı İran özünün ərazi bütövlüyü üçün təhlükə hesab edir. Ona görə də Prezident Pezeşkianın Türkiyə və türk dövlətləri ilə münasibətləri necə quracağı aktual suallardan birinə çevrilib.
İran-Azərbaycan münasibətlərindəki mövcud gərginliyin aradan qalxması Məsud Pezişkianın başçılıq etdiyi islahatçı hökumətin Azərbaycanla normallaşma yaratmaq səylərindən çox asılıdır. Yəni Pezeşkianın seçilməsi iki ölkə arasındakı əlaqələrdə yeni mərhələnin əsasını qoya bilər.
Bu heç də Pezişkianın azərbaycanlı olması ilə bağlı deyil. Beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin tranzit “hub”ına çevrilən Azərbaycanın regionda rolunun artması İrana da kifayət qədər iqtisadi fayda gətirə bilər.
Şimal-Cənub və Şərq-Qərb dəhlizlərindən istifadə etməklə İran hakimiyyəti ölkədəki sosial-iqtisadi böhranı aradan qaldırmaq üçün güclü maliyyə mənbələrinə çıxış imkanı qazanmış olar. Bu mənada, Pezeşkian hökumətinin Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsində sərgiləyəcəyi mövqe xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
İbrahim Rəisi dövründən fərqli olaraq, Pezeşkianın Azərbaycanla münasibətləri yumşaldacağına dair ehtimallar çox yüksəkdir. Lakin İranın Ermənistandakı səfiri Mehdi Sübhaninin açıqlaması hakim düşərgədə Azərbaycan və türk dünyası ilə yaxınlaşmaya müqavimət göstərildiyini deməyə əsas verir.
Qeyd edək ki, Sübhani seçkilərdə kimin qalib gəlməsindən asılı olmayaraq, İranın prinsial mövqeyinin dəyişməcəyini, Ermənistanın dostu olaraq qalacağını deyib. Bu isə Pezeşkianın İran istiblişmentində Azərbaycana düşmənçilik bəsləyən dairələrin ciddi müqaviməti ilə üzləşəcəyindən xəbər verir. Lakin bütün hallarda İran-Azərbaycan münasibətlərinin normallaşması üçün yeni siyasi şərait yaranacaq.
Buna baxmayaraq, Zəngəzur dəhlizinin açılması kimi strateji məsələlərdə İran Prezidentinin ölkənin mövqeyini dəyişmək ixtiyarı yoxdur. Belə məsələlərdə bütün səlahiyyətlər Zəngəzur dəhlizini İranın maraqlarına zidd, yəni “qırmızı xətt”i adlandıran ali rəhbər Ayətullah Seyid Əli Xameneyiyə məxsusdur.
İran Konstitusiyasının 110-cu maddəsinə görə dövlətin ümumi siyasətinin məqsəduyğunluğunun müəyyən edilməsi və onun düzgün icrasına nəzarət ali rəhbərə məxsusdur. Əgər prezident buna qarşı çıxarsa, impiçment edilə bilər. Yəni İran Konstitusiyası ali rəhbərə Prezidentin qanuni səlahiyyətlərini pozması ilə bağlı Ali Məhkəmənin rəyinə əsasən ölkənin maraqlarını nəzərə alaraq hakimiyyətdən kənarlaşdırılmaq hüququ verir.
İran Konstitusiyasının 89-cu maddəsində isə qeyd edilir ki, İslam Şurası Məclisinin, yəni parlamentdəki deputatların üçdə ikisi Prezidentin öz vəzifəsinə uyğun olmaması barədə qərar qəbul edərək ona etimadsızlıq göstərilməsi üçün ali rəhbərə müraciət edə bilər.
Yəni İranın dövlət siyasətini müəyyən etmək səlahiyyəti Ayətullah Xameneyiyə verildiyinə görə yeni təşəbbüslərlə çıxış etmək Məsud Pezeşkian üçün asan olmayacaq.
Müşfiq Abdulla
“Cebhe.info”
