Bir neçə gün əvvəl Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Bakı ilə İrəvan arasında tam hüquqlu sülh sazişi bağlandıqdan sonra Türkiyənin Ermənistanla sərhədi aça biləcəyini istisna etməyib və bildirib ki, Zəngəzur dəhlizinin açılması sazişi tamamlayacaq yekun addımdır.
“Niyə sərhədin açılması məsələsinə baxmayaq? Bundan əvvəl biz Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyana bu barədə hər şeyi söylədik. İndi sülh üçün hər şeyi etməliyik. Ümid edirik ki, Türkiyənin ürəkdən dəstəklədiyi Azərbaycan və Ermənistan arasında tezliklə davamlı sülh əldə olunacaq. Zəngəzur dəhlizinin açılması sülh sazişini tamamlayacaq yekun addımdır. Biz bu yolda pozitiv qərarların gecikmədən qəbul edilməsini istəyirik. İndi bölgədən müsbət siqnallar gəlir və ümid edirik ki, onlar sonda yaxşı xəbərlərə səbəb olacaq”, – deyə, o qeyd edib.
Ərdoğan İranın yeni seçilmiş Prezidenti Məsud Pezeşkian ilə Zəngəzur dəhlizi məsələsini müzakirə etmədiyini də vurğulayıb: “Sadəcə onu seçkilərdəki qələbəsi münasibətilə təbrik etdim. Zəngəzur dəhlizi hər kəsə, xüsusilə Azərbaycan, Ermənistan və İrana fayda verəcək strateji marşrutdur. İran və Azərbaycan hiss edəcəklər ki, dəhliz, dəmir yolu xətti işə düşəndə onlar üçün daha asan olacaq”.
Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı ortada Rusiya faktoru da var. Məlumdur ki, Rusiya dəhlizə onun nəzarət etməsini istəyir. Lakin Ermənistan buna qarşıdır. Ermənistan nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrinə özünün nəzarət etməsi barədə siqnallar ötürür. Belə qarışıq siyasi istəklər və sülh sazişi olmadan dəhlizin yaxınlarda açılması ehtimalı mümkün görünmür.
Mövzu ilə bağlı AYNA-ya danışan təhlükəsizlik məsələləri üzrə ekspert İlham İsmayıl Zəngəzur dəhlizi və yaxud da ki, yolu hazırda mövcud deyil:
- Dəhlizin tam hüquqla işləməsi ən yaxşı halda, 4 ilə, yəni ki, 2028-ci ildə mümkündür. Bu günlərdə məlumat yayıldı ki, yox, 2030-cu ilədək bu məsələ çəkəcək. Həm magistral yolun, həm də dəmir yolunun çəkilməsi bu tarixədək mümkün olacaq. Fikir verirsinizsə, Rusiya Zəngəzur dəhlizi məsələsini indi xüsusi qabartmır. Söhbət dəhlizə kimin nəzarət etməsi məsələsindən gedir.
Yeri gəlmişkən, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı İranın yeni seçilən Prezidenti Məsud Pezeşkianın mövqeyi fərqlidir. İranın Ermənistandakı səfiri iki fərqli bəyanat verdi. Birincidə tamamilə anti-Azərbaycan mövqeyi hiss olunurdu. İkinci bəyanatında qəribə ifadə işlətdi. Dedi ki, “istərdik ki, dəhlizə Ermənistanın özü nəzarət etsin, başqa ölkələr də bununla hesablaşsın”. Düşünürəm ki, bu, bir qədər qəribə mesaj var idi.
- Bu mesaj kimə idi?
- Təbii ki, Azərbaycana mesaj idi. Eyni zamanda, bu mesaj Rusiyaya idi. Çünki dəhlizə nəzarəti Rusiya istəyir. Tehran isə Moskvaya mesaj verir ki, siz yox, Ermənistanın özü nəzarət etsin. Əvvəllər isə İrandan bildirilirdi ki, Zəngəzur dəhlizinə Rusiyanın nəzarət etməyi vacibdir. Ola bilsin ki, Pezeşkianın hakimiyyətə gəlməsi ilə islahatçıların səfirliyə müəyyən tapşırıq verilib.
Bütün hallarda isə sülh müqaviləsi olmadan da Zəngəzur dəhlizinin açılması mümkündür. Bunu hətta Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan da bəyan edib ki, kommunikasiyaların açılması mümkündür. Rəsmi Bakı isə bəyan edib ki, kommunikasiyalar dedikdə Zəngəzur dəhlizi nəzərə alınmırsa, o zaman bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Məsələn, Noyamberyandan Qazaxa yolun açılması bizim üçün o qədər də önəmli deyil.
Məncə, Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bağlı qarşıda Rusiya-Ermənistan qarşıdurması olacaq, nəinki Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurması. Rəsmi Bakının şərtləri məlumdur. Biz deyirik ki, Zəngəzur yolu ilə istifadə barədə digər ölkələrlə münasibətdə bizə fərqli münasibət olmalıdır. Yəni ki, biz Azərbaycandan Azərbaycana sərbəst keçid istəyirik.
- Zəngəzur dəhlizi məsələsində Rusiya-Ermənistan qarşıdurmasından Azərbaycan necə kənarda qala bilər ki?
- Təbii ki, kənarda qala bilmərik. Amma məsələ bir qədər fərqlidir. Biz 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanmış Üçtərəfli Birgə Bəyannaməyə istinadən deyirik ki, Zəngəzur dəhlizinin işə salınması lazımdır. Bu, Ermənistanın üzərinə götürdüyü öhdəlikdir. Düzdür, bəzən deyilir ki, həmin Bəyanat artıq qüvvədən düşüb. Amma rəsmi bakı deyir ki, “yox, gücdən düşməyib”. Ermənistan digər bəndləri yerinə yetirmədiyi üçün Azərbaycan məcbur qalıb öhdəliklərin icrasını həyata keçirdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, Bəyanatın bir tərəfi də Rusiyadır. Rusiya tərəfi də tez-tez səsləndirir ki, Üçtərəfli Birgə Bəyanatda Zəngəzur dəhlizi barədə Ermənistan üzərinə götürdüyü öhdəliyi həyata keçirməlidir. Rusiyanın ritorikasında hər zaman 2020-ci ildə imzalanmış Bəyanata istinad edilir. Biz sanki müşahidəçi mövqedəyik.
- Dəhlizə həqiqətən də Rusiya nəzarət etməlidir?
- Rəsmi Bakı da Moskva ilə konfrantasiyaya getmir, bəyan edir ki, Üçtərəfli Birgə Bəyanata əsasən, dəhlzə Rusiya təhlükəsizlik qüvvələri nəzarət etməlidir. Bunun səbəblərindən biri də Azərbaycanın təhlükəsizliklə bağlı Ermənistana etimadının olmamasıdır. Bakı inanmır ki, Ermənistan Azərbaycan üçün, Türkiyə üçün dəhlizdə təhlükəsizlik şəraiti yaradacaq. Sabah erməni kilsəsi ilə daşnaklar birləşib dəhlizdə təxribat törətməyəcəklər ki?! Əlbəttə, buna zəmanət yoxdur. Azərbaycan Ermənistana mesaj verir ki, etimad yarananadək Rusiya dəhlizdə təhlükəsizliyi hələlik təmin etsin. Perspektivdə isə Azərbaycan maraqlıdır ki, dəhlizə Ermənistan özü nəzarət etsin. İndiki situasiyada isə Ermənistanın dəhlizə təhlükəsizlik zəmanəti verə biləcəyi inandırıcı görünmür. Həm etimadın olmaması, həm də regional və qlobal güclərin regionda maraqlarının toqquşması gedir. Burada elə ortaq mövqe tapılmalıdır ki, kənar qüvvələrin təsir və təzyiqi minumuma ensin. Ona görə də indiki situasiyaya uyğun olaraq Rusiyanın dəhlizdə təhlükəsizliyə nəzarəti məqbuldur.
Bütün hallarda isə Zəngəzur dəhlizinin işə düşməsi xeyli zaman alacaq. Çünki bunun istifadəyə verilməsi bir-iki ilin işi deyil. Bu baxımdan da, indi Zəngəzur dəhlizi məsələsi tam gündəmdə deyil. Ermənistan dəhlizin tikintisinə hələ heç pul da ayırmayıb. Belə olan halda, Zəngəzur dəhlizinin yaxın zamanda açılması real deyil.
